سوءظن از وسوسه‌ي فكري پيدا مي‌شود. شيطان گاهي مسلط مي‌شود بر عقل انسان و در اين صورت يك متقلب متظاهر منافق پشت هم‌اندازي از كار در مي‌آيد. و به‌عبارت ديگر يك شيطان انسي است وشيطان، عقل او را استخدام مي‌كند و «مي‌برد آن‌جا كه خاطرخواه است»و لذا هميشه در فكر اين است كه ديگران را بدبخت كند.

گاهي شيطان بر دل انسان مسلط مي‌شود و در آن صورت از نظر قرآن يك بت‌پرست به‌تمام معني مي‌شود يعني تمام دل او را هوي و هوس مي‌گيرد و يك آدم فاسق و فاجري مي‌شود و به‌قول قرآن يك آدم عابدي است اما براي شيطان نه براي خدا. مشرك مي‌شود آن‌هم به‌شرك شيطاني. در سوره‌ي يس مي‌خوانيم.

«الم اعهد اليكم يا بني آدم ان لا تعبدوا الشيطان انه لكم عدو مبين».[1]

اي بني‌آدم! مگر در ازل با هم معاهده نكرديم كه شيطان‌پرست نباشي؟ چرا شيطان‌پرست شدي؟ و اين آيه كه مي‌گويد شيطان‌پرستي به چه كسي مي‌گويد؟ به كسي كه شيطان دل او را استخدام كرده باشد محبت خدا را از دل او برده باشد و القائاتي كه بر دل او مي‌شود شيطاني باشد نه رحماني.

گاهي هم شيطان بر قوه‌ي خيال انسان مسلط مي‌شود كه به آن وسوسه مي‌گويند و به آن شخص وسواسي مي‌گويند. اين وسوسه دو قسم است: يك قسم وسوسه‌ي فكري است كه امروز مورد بحث ماست و يك قسم وسوسه‌ي عملي است يعني همان وسواسي‌ها كه بعض اوقات در ميان مقدسين پيدا مي‌شوند. مثل اين‌كه در طهارت و نجاست، نماز و روزه و بالاخره عبادتش وسوسه دارد. كه اين بحث آينده‌ي ماست كه ان‌شاءالله به‌خواست پروردگار عالم و لطف بقيه‌الله(ع) مطرح مي‌كنيم. بالاخره اگر شيطان مسلط بر قوه‌ي خيال شد يك حال وسوسه‌گري براي انسان پيدا مي‌شود. گاهي اين وسوسه مربوط به فكر است و گاهي مربوط به عمل. اگر مربوط به فكر بود يك افكار باطل مزخرفي بر او حكم‌فرما مي‌شود و اگر مربوط به عمل شد يك اعمال باطلي يك اعمال مزخرف  و بيهوده‌اي از او سرمي‌زند. اولي وسوسه‌ي فكري و دارنده‌ي آن وسواسي در فكر است. دومي وسوسه‌ي‌عملي و دارنده‌ي آن وسواسي در عمل است. و هر دو خيلي خطر دارد كه بايد بگوئيم از همه چيز خطرش بالاتر است. تسلط بر قوه‌ي خيال انسان و ايجاد يك حالت وسوسه، چه وسوسه‌ي فكري يا عملي، از نظر امام صادق(ع) يك نوع ديوانگي است.

شخصي آمده بود خدمت امام صادق(ع) تعريف ديگري را مي‌كرد؛ خيلي تعريف كرد از جمله عقل او را هم تعريف كرد اما در ضمن گفت يابن‌رسول‌الله وسواسي هم هست. حضرت تبسم كردند يعني تبسم مسخره‌آميز يعني تو تعريف او را كردي اين‌چه عاقلي است كه وسواسي است؟ بعد فرمودند اين تابع شيطان است اگر هم از خودش بپرسند اين كارهاي تو شيطاني است يا رحماني جواب مي‌دهد شيطاني است. و لذا از نظر روان‌شناس‌ها، از نظر امام صادق(ع) وسوسه چه در فكر چه در عمل يك قسم از جنون است.

پي نوشت ها:

[1]. سورۀ يس آيه60 ترجمه: اي فرزندان آدم! آيا با شما عهد نبستيم كه شيطان را نپرستيد كه او دشمني آشكار است.